Füze nedir, çeşitleri nelerdir?

Füze, modern savaş teknolojisinin en karmaşık ve etkili silah sistemlerinden biridir.

Yüksek hız, uzun menzil ve hassas güdüm yetenekleriyle donatılmış bu silah, çeşitli hedefleri etkili bir şekilde imha etmek üzere tasarlanmıştır.

Füze, kendi itki sistemine sahip, genellikle askeri amaçlarla kullanılan, hedefe yönlendirilebilen bir silah sistemidir.

Roket veya jet motorlarıyla çalışan füzeler, havadan, karadan veya denizden fırlatılabilir ve çeşitli hedeflere karşı kullanılabilir. Füzeler, yüksek hızda hareket ederek hedeflerine ulaşırken, güdüm sistemleri sayesinde isabet oranlarını artırırlar.

Füzelerin temel bileşenleri

Bir füze sistemi, beş ana bileşenden oluşur:

1. Hedefleme sistemi: Hedefin tespit edilmesi ve izlenmesini sağlar.
2. Güdüm sistemi: Füzenin hedefe doğru yönlendirilmesini ve rotasının kontrol edilmesini sağlar.
3. Uçuş kontrol sistemi: Füzenin stabilitesini ve manevra kabiliyetini kontrol eder.
4. İtki sistemi: Füzeye gerekli hızı ve ivmeyi kazandıran motor sistemidir.
5. Savaş başlığı: Hedefe ulaştığında etkisini gösteren patlayıcı veya tahrip edici yükü içerir.

Güdüm sistemleri

Füzenin hedefe başarıyla ulaşmasını sağlayan en kritik bileşenlerden biri güdüm sistemidir. Güdüm sistemi, fırlatma anından itibaren ya da belirli bir aşamadan sonra aktif hâle gelerek füzenin yönünü ve hızını kontrol eder.

Böylece hedefin konumundaki sapmalar, rüzgâr etkisi, füze içi dengesizlikler gibi faktörlere rağmen füzenin isabetli şekilde hedefini vurması sağlanır. Güdüm sistemleri genel olarak dört temel sınıfa ayrılır:

1. Aktif güdüm sistemi

Bu tür sistemlerde füze kendi radarını, sonarını veya başka bir sensörünü kullanarak hedefi arar ve takip eder. Hedefe yaklaştıkça füzenin üzerindeki sensörler sinyalleri alır ve işleyerek rotasını otomatik şekilde düzeltir.

• Avantajı: Hedefe çok daha bağımsız ulaşabilir; dışarıdan yönlendirme gerekmez.
• Dezavantajı: Radar gibi sistemlerin aktif olması, düşman elektronik harp sistemleri tarafından tespit edilmesine neden olabilir.
• Kullanım örneği: AIM-120 AMRAAM (ABD yapımı havadan havaya füze), Atmaca (Türk yapımı gemisavar füze).

2. Yarı aktif güdüm sistemi

Bu sistemde füze, hedefe yönelirken dışarıdan gönderilen radar ya da lazer sinyallerini takip eder. Genellikle hedef bir radar ya da lazerle işaretlenir, füze bu işaretlemeyi takip ederek hedefe ulaşır.

• Avantajı: Füze daha ucuz ve basit yapıda olabilir.
• Dezavantajı: Füzenin isabetli olabilmesi için işaretlemeyi yapan unsurun hedefi sürekli izlemesi gerekir. Bu da onu riske sokar.
• Kullanım örneği: AIM-7 Sparrow, HAWK hava savunma füzesi.

3. Pasif güdüm sistemi

Bu tür füzeler, hedefin yaydığı sinyalleri (kızılötesi, ses, elektromanyetik) algılayarak bu sinyallere yönelir. Hedef kendi sinyaliyle kendini ele verdiğinden, füze yalnızca bu sinyalleri takip ederek yönlenir.

• Avantajı: Füze pasif olduğundan, radarlar tarafından kolayca tespit edilemez. Ayrıca hedefin sinyali kesilmedikçe yönünü korur.
• Dezavantajı: Hedef eğer sinyal yaymıyorsa ya da sahte sinyal (decoy) kullanıyorsa füzenin yönü şaşabilir.
• Kullanım örneği: AIM-9 Sidewinder (kızılötesi güdümlü havadan havaya füze), MANPADS (Omuzdan atılan hava savunma sistemleri).

4. Füze vasıtasıyla takip (komut güdümü)

Bu sistemde füze hedefe dışarıdan (karadan, denizden ya da uçaktan) gönderilen komutlarla yönlendirilir. Füze üzerinde bir alıcı sistem bulunur ve kontrol ünitesinden gelen komutlara göre hareket eder.

• Avantajı: Füzenin elektronik sistemleri basittir. Fırlatma platformu hedefi anlık olarak izlediğinden hata oranı düşer.
• Dezavantajı: Fırlatma platformunun hedefle sürekli iletişim hâlinde kalması gerekir, bu da platformu açık hedef hâline getirir.
• Kullanım örneği: Kornet (Rus tanksavar sistemi), TOW (ABD yapımı tanksavar füzesi).

Modern teknolojilerle geliştirilen hibrit sistemler

Günümüzde birçok füze, birden fazla güdüm teknolojisini aynı anda kullanmaktadır. Örneğin:

• INS/GPS güdüm: Füze ilk aşamada ataletsel (INS) sistemle yönlenirken, daha sonra uydu üzerinden GPS koordinatlarını takip eder. Bu sistemler özellikle seyir füzelerinde yaygındır.
• Lazer IR güdüm: Füze hem lazer işaretlemeyi hem de kızılötesi sensörleri kullanarak hedefe yönelir. Bu da çok daha hassas vuruş sağlar.
• Görüntüleyici arayıcı başlıklı güdüm (IIR): Füze, hedefin termal görüntüsünü "fotoğraf gibi" hafızasına alır. Uçuş sırasında hedefin şekil ve ısı yapısını tanıyıp, sapmadan ilerler.

Güdüm sisteminin seçimi neye bağlıdır?

Güdüm sistemi seçimi; hedef türü, savaş ortamı, düşmanın sahip olduğu elektronik harp kabiliyeti, menzil ve maliyet gibi birçok faktöre bağlı olarak belirlenir.

Kimi zaman düşük maliyetli ve basit sistemler tercih edilirken, stratejik hedeflere yönelik hassas vuruşlar için ileri teknolojiye sahip çok modlu güdüm sistemleri kullanılır.

Füze türleri

Füzeler, sahip oldukları menzil, taşıma platformu, hedef tipi ve görev tanımına göre çok çeşitli sınıflara ayrılır. Bu sınıflandırmalar, füzenin geliştirme amacı ve kullanım konseptiyle doğrudan ilişkilidir.

Genel olarak füzeler şu kategorilere ayrılır:

1. Balistik füzeler (Ballistic Missiles)

Balistik füzeler, fırlatma esnasında roket motoruyla yüksek hızlara ulaşır, daha sonra atmosfer dışına çıkar ve belirli bir yörüngede ilerleyerek yerçekimi etkisiyle hedefe düşer. Çoğu durumda nükleer, kimyasal veya konvansiyonel savaş başlığı taşır.

• Alt sınıflar:
  • SRBM (Short-Range Ballistic Missile): <1000 km menzilli. Örn: İsrail'in Jericho I.
  • MRBM (Medium-Range): 1000–3000 km. Örn: İran’ın Shahab-3.
  • IRBM (Intermediate-Range): 3000–5500 km. Örn: Çin’in DF-26.
  • ICBM (Intercontinental): >5500 km. Örn: ABD’nin Minuteman III, Rusya’nın RS-28 Sarmat.
• SRBM (Short-Range Ballistic Missile): <1000 km menzilli. Örn: İsrail'in Jericho I.
• MRBM (Medium-Range): 1000–3000 km. Örn: İran’ın Shahab-3.
• IRBM (Intermediate-Range): 3000–5500 km. Örn: Çin’in DF-26.
• ICBM (Intercontinental): >5500 km. Örn: ABD’nin Minuteman III, Rusya’nın RS-28 Sarmat.
• Avantajı: Çok uzun menzilli saldırı imkânı sunar.
• Dezavantajı: Hareketsiz platformlardan fırlatıldığında önceden tespit edilebilir.

2. Seyir füzeleri (Cruise Missiles)

Seyir füzeleri atmosfer içinde uçan, sabit veya hareketli hedefleri vurmak için kullanılan, genellikle turbojet motorlu hassas güdümlü silahlardır. Alçak irtifadan uçarak radar tespitinden kaçınabilir.

• Öne çıkan modeller: ABD'nin Tomahawk, Rusya'nın Kalibr, Türkiye'nin SOM füzesi.
• Menzil: 300–2500 km arasında değişir.
• Taşıyıcı platformlar: Uçaklar, denizaltılar, gemiler ve kara rampaları.
• Avantajı: Hedefe yüksek hassasiyetle ulaşır, düşük radar izi sayesinde tespiti zordur.

3. Havadan havaya füzeler (Air-to-Air Missiles - AAM)

Bu füzeler savaş uçakları tarafından diğer hava araçlarını yok etmek amacıyla kullanılır. Kısa, orta ve uzun menzilli türleri bulunur.

• Alt türler:
  • Kısa menzilli (WVR): Kızılötesi güdümlü. Örn: AIM-9 Sidewinder.
  • Orta–uzun menzilli (BVR): Radar güdümlü. Örn: AIM-120 AMRAAM, Meteor.
• Kısa menzilli (WVR): Kızılötesi güdümlü. Örn: AIM-9 Sidewinder.
• Orta–uzun menzilli (BVR): Radar güdümlü. Örn: AIM-120 AMRAAM, Meteor.
• Avantajı: Hava üstünlüğü sağlamak için kritik öneme sahiptir.
• Dezavantajı: Elektronik karıştırma ve karşı tedbir sistemleri tarafından etkisiz hâle getirilebilir.

4. Havadan karaya füzeler (Air-to-Surface Missiles - ASM)

Uçaklardan karadaki hedeflere yönelik kullanılan bu füzeler, radar, kızılötesi ya da lazer güdümle hedefi vurur. Genellikle zırhlı araçlara, radar tesislerine, komuta merkezlerine karşı kullanılır.

• Alt türler:
  • Tanksavar füzeleri: Örn: AGM-114 Hellfire.
  • Gemisavar füzeler: Örn: AGM-84 Harpoon.
  • Taktik seyir füzeleri: Örn: Türkiye'nin SOM, ABD'nin JASSM füzesi.
• Tanksavar füzeleri: Örn: AGM-114 Hellfire.
• Gemisavar füzeler: Örn: AGM-84 Harpoon.
• Taktik seyir füzeleri: Örn: Türkiye'nin SOM, ABD'nin JASSM füzesi.
• Avantajı: Platformlar hedefe yaklaşmadan saldırı imkânı sağlar.

5. Karadan havaya füzeler (Surface-to-Air Missiles - SAM)

Bu füzeler, hava araçlarına, seyir füzelerine ve bazı durumlarda balistik füzelere karşı kullanılır. Sabit sistemler veya mobil platformlardan fırlatılır.

• Alt türler:
  • Kısa menzilli: Örn: Stinger, Igla.
  • Orta menzilli: Örn: HAWK, NASAMS.
  • Uzun menzilli: Örn: S-400, Patriot, Siper.
• Kısa menzilli: Örn: Stinger, Igla.
• Orta menzilli: Örn: HAWK, NASAMS.
• Uzun menzilli: Örn: S-400, Patriot, Siper.
• Avantajı: Hava sahasını savunmak için kritik öneme sahiptir.
• Dezavantajı: Bazı sistemlerin konuşlandırılması uzun zaman alabilir.

6. Karadan karaya füzeler (Surface-to-Surface Missiles - SSM)

Karasal platformlardan düşman kara hedeflerine atılan bu füzeler, genellikle seyir ya da balistik yapıda olur.

• Alt türler:
  • Taktik balistik füzeler: Örn: İsrail'in LORA, Rusya'nın Iskander.
  • Seyir füzeleri: Örn: Türkiye’nin Bora ve Tayfun füzeleri
• Taktik balistik füzeler: Örn: İsrail'in LORA, Rusya'nın Iskander.
• Seyir füzeleri: Örn: Türkiye’nin Bora ve Tayfun füzeleri

7. Denizden karaya / denizden denize füzeler

Deniz platformlarından (savaş gemisi veya denizaltı) fırlatılan ve karadaki veya denizdeki hedeflere yönelen füzeler bu gruba girer.

• Gemisavar füzeler (AShM): Harpoon, Exocet, Atmaca
• Denizden karaya seyir füzeleri: Kalibr-NK, Tomahawk SLCM.

8. Anti-tank güdümlü tanksavar füzeler (ATGM)

Zırhlı araç ve tanklara karşı kara birlikleri tarafından kullanılan omuzdan atılan veya zırhlı platformlardan fırlatılan füzeler.

• Kablolu, lazer ya da optik güdümlü olabilir.
• Örnekler: Kornet, TOW, Javelin, OMTAS (Türkiye).

9. Anti-radyasyon füzeleri (ARM)

Bu füzeler, düşmanın radar sistemlerini hedef almak için geliştirilmiştir. Radar yayını tespit ederek kaynağına yönelir.

• Örnekler: AGM-88 HARM, MAR-1
• Kullanım amacı: Düşmanın hava savunma sistemlerini körleştirmek.

10. Uydu karşıtı füzeler (ASAT)

Düşman uydularını hedef alan özel yapım füzeler. Uzay ortamında çalışabilecek kapasitededir.

• Örnekler: Çin’in SC-19, Hindistan’ın ASAT testi (Mission Shakti).
• Stratejik önemi: Uydu iletişim ve istihbarat sistemlerini devre dışı bırakmak