İçindekiler
Darbe nedir?
Darbe, bir ülkenin mevcut yönetimini, genellikle askeri güç kullanarak ya da anayasal düzeni ihlal ederek zorla değiştirme girişimidir. Darbeler çoğunlukla silahlı kuvvetler, istihbarat servisleri ya da güvenlik bürokrasisi gibi devletin güçlü kurumları tarafından gerçekleştirilir. Meşru yollarla iktidara gelmemeleri, darbeleri anayasa dışı müdahaleler hâline getirir.
Darbe girişimi nedir?
Darbe girişimi, bir yönetimi silah ya da güç kullanarak devirmeye yönelik planlı ama başarısız kalan teşebbüstür. Bu girişimler, genellikle anayasal düzeni bozma amacı taşıyan ancak başarısızlıkla sonuçlanan eylemlerdir. Türkiye’de 15 Temmuz 2016 gecesi yaşanan kalkışma, darbe girişiminin çarpıcı bir örneğidir.
Darbelerin tarihsel kökeni nedir?
Darbeler, tarih boyunca farklı coğrafyalarda, farklı siyasi ve toplumsal dinamiklere bağlı olarak çeşitli biçimlerde ortaya çıkmıştır. Antik Roma’daki senato içi iktidar mücadelelerinden, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Yeniçeri isyanlarına kadar farklı dönemlerde yönetimi zorla ele geçirme çabaları görülmüştür. 20. yüzyılda ise darbeler, özellikle Latin Amerika, Afrika ve Ortadoğu’da yaygınlaşmış; askeri elitlerin, sivil yönetimlerin yetersizliği veya ideolojik çatışmalar gerekçesiyle yönetime el koyması olağan bir durum hâline gelmiştir. Modern anlamda organize askeri darbeler, özellikle Soğuk Savaş döneminde ABD ve Sovyetler Birliği’nin küresel nüfuz mücadelesi bağlamında sıkça yaşanmış, birçok ülkede askeri müdahalelerle rejimler değişmiştir.
Darbe türleri nelerdir?
Darbeler, gerçekleştirilme biçimlerine ve kullanılan yöntemlere göre farklı türlerde sınıflandırılır. Her tür, siyasi sistem üzerindeki etkisi ve müdahalenin niteliği açısından farklılık gösterir.
Darbe türleri genel olarak şu şekilde sıralanabilir:
- Askeri darbe
- Post-modern darbe
- Sivil darbe
- Saray darbesi
Askeri darbe
Silahlı kuvvetlerin emir komuta zinciri içerisinde veya dışında doğrudan yönetime el koymasıdır. Genellikle sıkıyönetim ilan edilir, meclis feshedilir, anayasa askıya alınır ve demokratik kurumlar devre dışı bırakılır. Askeri darbeler, açık şekilde askeri üniforma ve silah gücüyle gerçekleştirilir. Türkiye’de 27 Mayıs 1960 ve 12 Eylül 1980 darbeleri bu türün en bilinen örneklerindendir.
Post-modern darbe
Askeri güç doğrudan kullanılmadan, medya, yargı, sivil toplum ve bürokrasi gibi araçlar aracılığıyla hükümetin baskı altına alınarak görevden uzaklaştırılması sürecidir. Bu yöntemle gerçekleştirilen darbeler daha örtük ve psikolojik yöntemlerle ilerler. 28 Şubat 1997 süreci, dönemin hükümetine yönelik baskılar ve yönlendirmelerle bu darbe türünün örneğidir.
Sivil darbe
Seçimle iktidara gelen bir yönetimin, hukuki ve anayasal sınırları zorlayarak güçler ayrılığı ilkesini ortadan kaldırması, denetim mekanizmalarını etkisizleştirmesi ve kişisel iktidarı kurumsallaştırması sürecidir. Sivil darbeler dışarıdan bir müdahaleyle değil, içeriden sistemin araçları manipüle edilerek gerçekleşir. Bu süreçte yargı bağımsızlığı, medya özgürlüğü ve muhalefet bastırılır.
Saray darbesi
Devletin en üst düzey yönetiminde, genellikle iktidar çevresindeki elitler veya güvenlik bürokrasisi içindeki hizipler arasında yaşanan güç mücadelelerinin sonucunda gerçekleşen iktidar değişiklikleridir. Bu tür darbeler genellikle gizli yürütülür, kamuoyundan gizlenir ve dışarıdan bakıldığında anayasal çerçevede gibi görünse de aslında gayri meşru yöntemlerle iktidar el değiştirir.
Darbeler hangi nedenlerle gerçekleşir?
Darbeler genellikle aşağıdaki nedenlerle ortaya çıkar:
- Siyasal istikrarsızlık
- Ekonomik krizler
- Yolsuzluk ve kötü yönetim
- Güçlü ordu ve zayıf sivil siyaset
- İdeolojik kutuplaşma
Bu faktörler, ordu veya güçlü devlet kurumlarının “düzeni sağlama” gerekçesiyle müdahale etmesine zemin hazırlar.
Darbelerin toplumsal ve siyasal etkileri nelerdir?
Darbeler, demokrasinin askıya alınmasına, temel hak ve özgürlüklerin kısıtlanmasına ve toplumsal kutuplaşmanın artmasına yol açabilir. Ekonomik belirsizlikler, dış ilişkilerde bozulmalar ve uzun vadeli travmalar da darbelerin sonuçları arasındadır.
Türkiye’de darbe örnekleri nelerdir?
Türkiye’de darbeler ve darbe girişimleri, çoğunlukla Türk Silahlı Kuvvetlerinin iç güvenliğin tehdit altında olduğunu öne sürerek müdahalede bulunmasıyla gerçekleşmiştir. Bu müdahaleler, kimi zaman emir komuta zinciri içinde, kimi zaman ise bir grup subayın inisiyatifiyle yapılmıştır.
Gerçekleşen önemli müdahalelerden bazıları şunlardır:
- 27 Mayıs 1960 darbesi
- 12 Mart 1971 muhtırası
- 12 Eylül 1980 darbesi
- 28 Şubat 1997 post-modern darbesi
- 27 Nisan 2007 e-muhtırası
- 15 Temmuz 2016 darbe girişimi
- Sarıkız, Ayışığı, Yakamoz, Eldiven, Balyoz gibi darbe planı iddiaları
27 Mayıs 1960 darbesi
Türkiye’nin ilk askeri darbesi olan 27 Mayıs 1960, düşük rütbeli subayların liderliğinde gerçekleştirilmiş ve emir komuta zinciri dışında gerçekleşmiştir. Başbakan Adnan Menderes, Cumhurbaşkanı Celâl Bayar ve diğer Demokrat Parti yöneticileri tutuklanmış; Menderes, Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan idam edilmiştir. Darbe sonrasında 1961 Anayasası kabul edilmiştir.
12 Mart 1971 muhtırası
Genelkurmay Başkanlığı tarafından Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay’a verilen muhtıra ile Başbakan Süleyman Demirel istifaya zorlanmış ve siyasi süreç askeri vesayet altına alınmıştır.
12 Eylül 1980 darbesi
TSK, emir komuta zinciri içinde gerçekleştirdiği bu darbeyle yönetime el koymuş, parlamento feshedilmiş, siyasi partiler kapatılmıştır. Darbe sonrası 1982 Anayasası hazırlanarak yürürlüğe girmiştir. Kenan Evren devlet başkanı olmuştur. Bu müdahale, uzun süreli askeri idare dönemi başlatmıştır.
28 Şubat 1997 post-modern darbesi
Refahyol hükümeti, medya, yargı ve bürokrasi gibi sivil araçlarla baskı altına alınarak istifaya zorlanmıştır. Askeri vesayetin dolaylı yollarla uygulandığı bu süreç, post-modern darbe olarak adlandırılmıştır.
27 Nisan 2007 e-muhtırası
Genelkurmay Başkanlığı’nın resmi internet sitesinden yayımladığı laiklik vurgulu bildirisi, cumhurbaşkanlığı seçim sürecinde siyasi baskı oluşturmuştur. Bu gelişme kamuoyunda “e-muhtıra” olarak tanımlanmıştır.
15 Temmuz 2016 darbe girişimi
FETÖ mensubu bir grup asker tarafından gerçekleştirilen başarısız darbe girişimidir. Yurtta Sulh Konseyi adıyla planlanan kalkışma, halkın ve devlet kurumlarının direnişiyle bastırılmıştır. 300’den fazla kişi hayatını kaybetmiş, binlerce kişi yaralanmıştır. Darbe sonrası olağanüstü hâl ilan edilmiştir.
